คติความเชื่อเรื่อง “พระประจำวัน”
คติความเชื่อเรื่อง “พระประจำวัน” เป็นองค์ประกอบที่สำคัญอย่างยิ่งในภูมิทัศน์ทางศาสนาของสังคมไทย สะท้อนถึงการผสานความเชื่อทางพุทธศาสนาเถรวาทเข้ากับคติความเชื่อท้องถิ่นด้านโหราศาสตร์อย่างลงตัว การศึกษาพระพุทธรูปในกลุ่มนี้จำเป็นต้องอาศัยการวิเคราะห์เอกสารที่หลากหลาย เพื่อทำความเข้าใจถึงที่มาของ “ปาง” ต่าง ๆ วัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์และสังเคราะห์ประเด็นร่วมที่ปรากฏในงานเขียนของผู้เขียนหลายท่าน เพื่อนำเสนอภาพรวมเชิงวิชาการของแนวคิดเรื่องพระประจำวัน
การทบทวนวรรณกรรม
จากการประมวลเอกสารที่เกี่ยวข้อง (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; เศรษฐมันตร์ กาญจนกุล, 2549; สุริยะบุตร เรื่องเล่า, 2566; เสถียรพงษ์ วรรณปก, 2558; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) สามารถสกัดประเด็นที่สอดคล้องกันได้ดังต่อไปนี้
นิยามและความหมายของ “ปาง” จากแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 44) ได้ให้คำอธิบายที่ชัดเจนว่า “ปาง” เดิมทีหมายถึง “ช่วงเวลา” หรือ “เหตุการณ์” ในพุทธประวัติ เช่น ปางประสูติ เป็นต้น ต่อมาจึงได้ขยายความหมาย ครอบคลุมถึงอิริยาบถ เช่น ปางลีลา เป็นต้น หรือท่าทางพระหัตถ์ เช่น ปางสมาธิ ของพระพุทธรูป เป็นต้น แม้ว่าอิริยาบถเหล่านั้นอาจไม่ได้สื่อถึงเหตุการณ์ใดโดยตรง ยกเว้นปางมารวิชัย แต่ด้วยนัยดั้งเดิมของคำว่า “ปาง” จึงเกิดความพยายามในการเชื่อมโยงพระพุทธรูปในท่าทางต่าง ๆ เข้ากับเรื่องราวในพุทธประวัติในภายหลัง
การเชื่อมโยง “ปาง” กับพุทธประวัติ เป็นประเด็นที่เป็นเอกฉันท์ที่สุด คือ การอธิบายลักษณะของพระพุทธรูปปางต่าง ๆ โดยการอ้างอิงถึงเหตุการณ์ในพุทธประวัติเสมอ จากแนวคิดนี้ ปางถวายเนตร (พระประจำวันอาทิตย์) จึงถูกอธิบายว่ามาจากเหตุการณ์ในสัปดาห์ที่ 2 หลังการตรัสรู้ ซึ่ง สอดคล้องกับแนวคิดของ เศรษฐมันตร์ กาญจนกุล (2549, น. 32), รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 47), กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, (2558, น. 41), และ สุริยะบุตร เรื่องเล่า (2566) ที่ระบุตรงกันว่า เป็นตอนที่พระพุทธองค์ประทับยืนทอดพระเนตรต้นพระศรีมหาโพธิ์ตลอด 7 วัน
ในทำนองเดียวกัน ปางรำพึง (พระประจำวันศุกร์) ก็ถูกเชื่อมโยงกับเหตุการณ์ที่พระพุทธองค์ทรงรำพึงถึงธรรมะที่ลึกซึ้ง (เศรษฐมันตร์ กาญจนกุล, 2549, น. 44; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 46; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) และปางนาคปรก (พระประจำวันเสาร์) ก็เชื่อมโยงกับเหตุการณ์ที่พญานาคมุจลินท์มาแผ่พังพานปกป้องพระพุทธองค์จากพายุฝน (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 56; สุริยะบุตร เรื่องเล่า, 2566) จะเห็นได้ว่ามีการใช้พุทธประวัติเป็นเครื่องมือหลักในการอธิบายที่มาของ “ปาง”
การสังเคราะห์ “ปาง” เข้ากับคติโหราศาสตร์ “พระประจำวัน” แม้ว่าทุก “ปาง” จะมีที่มาจากพุทธประวัติ แต่ประเด็นร่วมที่สำคัญในเชิงวิชาการ คือ การชี้ให้เห็นว่าการจัดกลุ่ม พระพุทธรูปเหล่านี้ให้เป็น “พระประจำวัน” นั้น เป็นการสังเคราะห์ขึ้นใหม่ในภายหลัง จากแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 50-51) อธิบายว่า การกำหนดพระพุทธรูปปางต่าง ๆ ให้สัมพันธ์กับพระเคราะห์ทั้ง 9 (รวมพระราหูและพระเกตุ) มีความเชื่อมโยงโดยตรงกับตำราโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” เพื่อประโยชน์ในการสะเดาะเคราะห์
จากการวิเคราะห์เอกสารที่เกี่ยวข้องกับพระประจำวัน สามารถสรุปประเด็นร่วมที่สำคัญได้ว่า ผู้เขียนทุกท่านมีแนวทางที่สอดคล้องกันในการนิยาม “ปาง” ว่าเป็นอิริยาบถของพระพุทธรูปที่ถูกเชื่อมโยงกลับไปยัง “เหตุการณ์” ในพุทธประวัติเสมอ อย่างไรก็ตาม การศึกษาเชิงวิชาการ (รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วรรณปก, 2558) ชี้ให้เห็นว่า การจัดกลุ่มพระพุทธรูป 8-9 ปาง ให้เป็นพระประจำวันนั้น ไม่ใช่คติที่ปรากฏในพระไตรปิฎกดั้งเดิม แต่เป็นการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรมที่เกิดขึ้นในภายหลัง โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อผนวกรวมความเชื่อทางพุทธศาสนาเข้ากับระบบความเชื่อทางโหราศาสตร์ (มหาทักษาพยากรณ์) ดังนั้น แนวคิดเรื่องพระประจำวัน จึงเป็นปรากฏการณ์ทางวัฒนธรรมที่สะท้อนพลวัตของพุทธศาสนาในสังคมไทย ซึ่งปรับตัวและผสานเข้ากับความเชื่อดั้งเดิม เพื่อตอบสนองความต้องการทางจิตใจและการประกอบพิธีกรรมของผู้คน
พระพุทธรูปประจำวัน
นักศึกษาสามารถศึกษาข้อมูลเพิ่มเติมได้ โดยคลิ๊กที่รูปภาพที่ต้องการ
คนจำวันเกิดไม่ได้
พระพุทธรูปปางมารวิชัย
(สุริยะบุตร เรื่องเล่า, 2566)
ปางถวายเนตร
(กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 31; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 47; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.)
ปางห้ามสมุทร หรือ ปางห้ามญาติ
(กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 44 และ 48; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.)
ปางไสยาสน์
(กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 82; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 45; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.)
ปางอุ้มบาตร
(กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 51; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.)
ปางป่าเลไลยก์
(กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 80; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.)
ปางสมาธิ
(กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 28; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.)
ปางรำพึง
(กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 39; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.)
ปางนาคปรก
(กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 34; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.)
นักศึกษาสามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ที่นี่
อ้างอิงข้อมูลจาก:
กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม. (2558). พระพุทธรูปปางต่าง ๆ (พิมพ์ครั้งที่ 4). รุ่งศิลป์การพิมพ์.
รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง. (2553). รู้เรื่องพระพุทธรูป. มิวเซียมเพรส.
วัดป่ามหาชัย. (ม.ป.ป.). พระประจำวันเกิด ทั้งเจ็ดวัน. https://www.watpamahachai.net/Document6.htm
เศรษฐมันตร์ กาญจนกุล. (2549). พระพุทธเจ้าปางต่างๆ. เศรษฐศิลป์.
สุริยะบุตร เรื่องเล่า. (2566). พระพุทธรูป ประจำวันเกิดทั้ง 9 ปาง | คำแปล บทสวดมนต์พระปริตรประจำวัน | ฟังก่อนนอน สุริยบุตร [วิดีโอ]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=mQ6Cf4ywY5o&list=PLgHq_97HaPvmyAQKMKtA7gOMZR2d5vNmd&index=10
เสฐียรพงษ์ วรรณปก. (2558). พระพุทธจริยวัตร ๖๐ ปาง (พิมพ์ครั้งที่ 3). สยามปริทัศน์.
Brian E. Smith. (ม.ป.ป.). รู้จัก พระประจำวันเกิด 7 วัน มีที่มาอย่างไรบ้าง?. https://109menu.com/articles/รู้จัก-พระประจำวันเกิด-7/
