พระประจำวันพุธ เวลากลางคืน: ปางป่าเลไลยก์

Search

Search

“พระประจำวันพุธ (กลางคืน)” หรือที่รู้จักกันอย่างกว้างขวางในนาม “ปางป่าเลไลยก์” ที่มาจากคำเดิมว่า “ปาลิเลยยกะ”  ถือเป็นปางที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัวสูง ในคติความเชื่อเรื่องพระประจำวันของสังคมไทย ซึ่งแสดงถึงพระพุทธองค์ในพระอิริยาบถประทับนั่ง ห้อยพระบาท โดยมีช้างและลิงอยู่เคียงข้าง พระพุทธรูปปางนี้สะท้อนถึงการผสานความหมายระหว่างพุทธประวัติกับระบบความเชื่อทางโหราศาสตร์ท้องถิ่นที่ซับซ้อน โดยเฉพาะการเชื่อมโยงกับ “พระราหู” บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์และสังเคราะห์ประเด็นร่วมที่ปรากฏในงานเขียนของผู้เขียนหลายท่าน เพื่อนำเสนอภาพรวมเชิงวิชาการของแนวคิดนี้

การทบทวนวรรณกรรม

จากการประมวลเอกสารที่เกี่ยวข้อง (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; สุริยะบุตร เรื่องเล่า, 2566; เสฐียรพงษ์ วรรณปก, 2558; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) สามารถวิเคราะห์ประเด็นที่สอดคล้องกันเกี่ยวกับ “พระประจำวันพุธ เวลากลางคืน” ได้ดังต่อไปนี้

พุทธลักษณะและพุทธประวัติ

ประเด็นร่วมที่ชัดเจนที่สุด คือ การที่ระบุตรงกันถึงพุทธลักษณะและพุทธประวัติของ “ปางป่าเลไลยก์” จากแนวคิดของ กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม (2558, น. 80) ได้อธิบาย พุทธลักษณะของปางนี้ไว้ว่า อยู่ในพระอิริยาบถประทับนั่งห้อยพระบาท ประทับบนก้อนศิลา พระหัตถ์ซ้ายวางคว่ำบนพระชานุ (เข่า) พระหัตถ์ขวาวางหงายบนพระชานุ มักมีรูปช้างถวายกระบอกน้ำ และลิงถวายรวงผึ้งอยู่เคียงข้าง โดยอ้างอิงถึงเหตุการณ์เมื่อครั้งพระพุทธองค์เสด็จไปประทับในป่าเลไลยก์เพียงลำพัง โดยในป่านั้นมีพญาช้างปาลิไลยก์และลิงมาคอยอุปัฏฐาก

การสังเคราะห์เข้ากับคติโหราศาสตร์ (พระราหู)

ประเด็นร่วมประการสำคัญ คือ การเชื่อมโยง “ปางป่าเลไลยก์” เข้ากับ “วันพุธ (กลางคืน)” ซึ่งในระบบโหราศาสตร์ไทยหมายถึง “พระราหู” จากแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 50-51) การกำหนดพระพุทธรูปปางต่าง ๆ ให้สัมพันธ์กับเทวดาพระเคราะห์ มีความเชื่อมโยงโดยตรงกับตำรา “มหาทักษาพยากรณ์” เพื่อประโยชน์ในการสะเดาะเคราะห์ ในระบบนี้ วันพุธจะถูกแบ่งเป็นสองช่วง โดย “พระพุธ (กลางคืน)” จะถูกแทนด้วย “พระราหู” (เทวดาพระเคราะห์องค์ที่ 8) และ “ปางป่าเลไลยก์” ก็ถูกกำหนดให้เป็นพระพุทธรูปสำหรับบูชา

แนวคิดเรื่องการจับคู่นี้ สอดคล้องกับข้อมูลอย่างเป็นเอกฉันท์ (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; สุริยะบุตร เรื่องเล่า, 2566; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) ต่างระบุว่า “ปางป่าเลไลยก์” เป็นพระประจำ “วันพุธ เวลากลางคืน”

วิวัฒนาการของเรื่องเล่า

แม้ว่าผู้เขียนส่วนใหญ่จะเล่าเรื่องราวโดยมีทั้งช้างและลิง (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; สุริยะบุตร เรื่องเล่า, 2566) แต่ในเชิงวิชาการ มีการตั้งข้อสังเกตถึงวิวัฒนาการของเรื่องเล่านี้ จากแนวคิดของ เสฐียรพงษ์ วรรณปก (2558, น. 204) ได้ให้ข้อสังเกตเชิงวิเคราะห์ไว้ว่า ในพระไตรปิฎก กล่าวถึงเพียงพญาช้างปาลิเลยยกะที่มาอุปัฏฐากพระพุทธองค์เท่านั้น แต่ในอรรถกถา ได้มีการเพิ่มลิงเข้ามาอีกตัวหนึ่ง ซึ่งลิงตัวนี้ได้ถวายรวงผึ้งแด่พระพุทธเจ้า เรื่องราวของลิงที่เพิ่มเข้ามานี้เองที่ได้กลายมาเป็นส่วนหนึ่งของภาพจำ “ปางป่าเลไลยก์” ในพุทธศิลป์ไทย

การวิเคราะห์เอกสารเกี่ยวกับ “พระประจำวันพุธ (กลางคืน)” หรือ “ปางป่าเลไลยก์” แสดงให้เห็นประเด็นร่วมที่สอดคล้องกันอย่างชัดเจน (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) ในแง่ของการระบุพุทธลักษณะ นั่งห้อยพระบาท มีช้างและลิง และการอ้างอิงพุทธประวัติตอนเสด็จพักในป่าเลไลยก์ ประเด็นสำคัญในเชิงวิชาการมี 2 ประการ ประการแรก คือ การกำหนดปางนี้ให้เป็น “พระประจำวันพุธ (กลางคืน)” เป็นผลมาจากการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรม เพื่อผนวกพุทธศาสนาเข้ากับคติโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” โดยเฉพาะการเชื่อมโยงกับ “พระราหู” (รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51) ประการที่สอง คือ พุทธประวัติที่ใช้ประกอบปางนี้ โดยเฉพาะการมีอยู่ของลิง เป็นเรื่องเล่าที่มีวิวัฒนาการและการเพิ่มเติมรายละเอียดในคัมภีร์รุ่นหลัง (เสฐียรพงษ์ วรรณปก, 2558, น. 201) ซึ่งสะท้อนพลวัตของความเชื่อและพุทธศิลป์ในสังคมไทย

อ้างอิงข้อมูลจาก:

กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม. (2558). พระพุทธรูปปางต่าง ๆ (พิมพ์ครั้งที่ 4). รุ่งศิลป์การพิมพ์.

รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง. (2553). รู้เรื่องพระพุทธรูป. มิวเซียมเพรส.

วัดป่ามหาชัย. (ม.ป.ป.). พระประจำวันเกิด ทั้งเจ็ดวัน. https://www.watpamahachai.net/Document6.htm

สุริยะบุตร เรื่องเล่า. (2566). พระพุทธรูปประจำวันเกิด:พุธกลางคืน ประวัติ พระปางป่าเลไลยก์ คาถาท้าวเวสสุวรรณ(ภาณยักษ์) [วิดีโอ]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=q0xBz1xXMl4

เสฐียรพงษ์ วรรณปก. (2558). พระพุทธจริยวัตร ๖๐ ปาง (พิมพ์ครั้งที่ 3). สยามปริทัศน์.

Brian E. Smith. (ม.ป.ป.). รู้จัก พระประจำวันเกิด 7 วัน มีที่มาอย่างไรบ้าง?. https://109menu.com/articles/รู้จัก-พระประจำวันเกิด-7/

ขอความร่วมมือทุกท่านร่วมทำแบบประเมินความพึงพอใจ เพื่อนำผลที่ได้ไปปรับปรุงและพัฒนางานให้ตรงกับความต้องการของทุกท่านให้ได้มากที่สุด ขอบคุณครับ

We would appreciate your assistance in filling out the satisfaction survey, which is available in both Thai and English. The results will be utilized to enhance and expand our work to better serve everyone’s requirements. Click this link.