พระประจำวันเสาร์: ปางนาคปรก
ถ่ายเมื่อ 6 ก.พ. 68
“พระประจำวันเสาร์” หรือที่รู้จักกันอย่างกว้างขวางในนาม “ปางนาคปรก” ถือเป็นหนึ่งในพระพุทธรูปปางที่มีเอกลักษณ์และเป็นที่เคารพนับถืออย่างสูงในคติความเชื่อเรื่องพระประจำวันของสังคมไทย ซึ่งแสดงถึงพระพุทธองค์ประทับนั่งสมาธิ โดยมีพญานาคแผ่พังพานปกป้องอยู่เหนือพระเศียร พระพุทธรูปปางนี้สะท้อนถึงการผสานความหมายระหว่างเหตุการณ์สำคัญในพุทธประวัติกับระบบความเชื่อทางโหราศาสตร์ บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์และสังเคราะห์ประเด็นร่วม เพื่อนำเสนอภาพรวมเชิงวิชาการของแนวคิดเกี่ยวกับพระประจำวันเสาร์
การทบทวนวรรณกรรม
จากการประมวลเอกสารที่เกี่ยวข้อง (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) สามารถวิเคราะห์ประเด็นที่สอดคล้องกันเกี่ยวกับ “พระประจำวันเสาร์” ได้ดังต่อไปนี้
พุทธลักษณะและพุทธประวัติ
ประเด็นร่วมที่ชัดเจนที่สุด คือ การที่ระบุตรงกันถึงพุทธลักษณะและที่มาทางพุทธประวัติของ “ปางนาคปรก” จากแนวคิดของ กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม (2558, น. 34) ได้อธิบาย พุทธลักษณะของปางนาคปรก ไว้อย่างชัดเจนว่า อยู่ในพระอิริยาบถประทับนั่งขัดสมาธิ เช่นเดียวกับปางสมาธิ แต่มีพญานาคขดตัวเป็นบัลลังก์ และแผ่พังพานปกคลุมอยู่เหนือพระเศียร โดยอ้างอิงถึงเหตุการณ์เมื่อครั้งที่พระพุทธองค์ประทับเสวยวิมุตติสุข ณ ใต้ต้นจิก (มุจลินท์) หลังการตรัสรู้ ครั้งนั้นเกิดพายุฝนฟ้าคะนอง พญานาคมุจลินท์จึงได้ขึ้นมาขดกาย 7 รอบเป็นบัลลังก์ และแผ่พังพานปกป้องพระพุทธองค์จากลมฝน
การสังเคราะห์เข้ากับคติโหราศาสตร์
ประเด็นร่วมประการต่อมา คือ การยอมรับการเชื่อมโยงระหว่าง “ปางนาคปรก” ซึ่งเป็นสัญลักษณ์ของ “การปกป้องคุ้มครอง” เข้ากับ “วันเสาร์” จากแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 50-51) การกำหนดพระพุทธรูปปางต่าง ๆ ให้สัมพันธ์กับเทวดาพระเคราะห์ประจำวัน มีความเชื่อมโยงโดยตรงกับตำราโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” เพื่อประโยชน์ในการสะเดาะเคราะห์ ในระบบนี้ปางนาคปรก ถูกกำหนดให้เป็นพระพุทธรูปสำหรับพระเสาร์ (เทวดาพระเคราะห์องค์ที่ 7) ในทางโหราศาสตร์ การบูชาปางนาคปรกจึงเชื่อมโยงกับการปกป้องคุ้มครองจากภัยพิบัติ แนวคิดเรื่องการจับคู่นี้ สอดคล้องกับข้อมูลอื่นอย่างเป็นเอกฉันท์ (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) ที่ต่างยืนยันการกำหนดให้ปางนาคปรก เป็นพระประจำวันเสาร์ ในฐานะองค์ความรู้ทางวัฒนธรรมที่ปฏิบัติสืบต่อกันมา ซึ่งสะท้อนการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรมที่นำเอาสัญลักษณ์แห่งการปกป้องคุ้มครองในพุทธประวัติ มาเชื่อมโยงกับดาวพระเคราะห์ในทางโหราศาสตร์
การวิเคราะห์เอกสารเกี่ยวกับ “พระประจำวันเสาร์” หรือ “ปางนาคปรก” แสดงให้เห็นประเด็นร่วมที่สอดคล้องกันอย่างชัดเจนในหมู่ผู้เขียน (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) สรุปได้สองประการหลัก ประการแรก คือ เอกฉันท์ในการระบุพุทธลักษณะ (นั่งสมาธิ มีนาคปรก) และการอ้างอิงถึงพุทธประวัติตอนพญานาคมุจลินท์ปกป้องพระพุทธองค์จากพายุฝน (กรมศิลปากร, 2558, น. 34) ประการที่สอง คือ การยอมรับว่าการกำหนดให้ “ปางนาคปรก” เป็นพระประจำ “วันเสาร์” นั้น เป็นผลมาจากการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรม เพื่อผนวกพุทธศาสนาเข้ากับคติโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” (ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51) โดยเชื่อมโยง “การปกป้อง” จากพญานาค เข้ากับการบูชา “พระเสาร์” เพื่อบรรเทาทุกข์ภัย
นักศึกษาสามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ที่นี่
อ้างอิงข้อมูลจาก:
กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม. (2558). พระพุทธรูปปางต่าง ๆ (พิมพ์ครั้งที่ 4). รุ่งศิลป์การพิมพ์.
รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง. (2553). รู้เรื่องพระพุทธรูป. มิวเซียมเพรส.
วัดป่ามหาชัย. (ม.ป.ป.). พระประจำวันเกิด ทั้งเจ็ดวัน. https://www.watpamahachai.net/Document6.htm
Brian E. Smith. (ม.ป.ป.). รู้จัก พระประจำวันเกิด 7 วัน มีที่มาอย่างไรบ้าง?. https://109menu.com/articles/รู้จัก-พระประจำวันเกิด-7/
