พระประจำวันพุธ เวลากลางวัน: ปางอุ้มบาตร
ถ่ายเมื่อ 6 ก.พ. 68
“พระประจำวันพุธ (กลางวัน)” หรือที่รู้จักกันในนาม “ปางอุ้มบาตร” ถือเป็นหนึ่งในปางที่สำคัญในคติความเชื่อเรื่องพระประจำวันของสังคมไทย แสดงถึงพระอิริยาบถประทับยืน พระหัตถ์ทั้งสองประคองบาตรไว้ พระพุทธรูปปางนี้สะท้อนถึงการผสานความหมายระหว่างเหตุการณ์สำคัญในพุทธประวัติกับระบบความเชื่อทางโหราศาสตร์ บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์และสังเคราะห์ประเด็นร่วม เพื่อนำเสนอภาพรวมเชิงวิชาการของแนวคิดเกี่ยวกับพระประจำวันพุธ (กลางวัน)
การทบทวนวรรณกรรม
จากการประมวลเอกสารที่เกี่ยวข้อง (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) สามารถวิเคราะห์ประเด็นที่สอดคล้องกันเกี่ยวกับ “พระประจำวันพุธ (กลางวัน)” ได้ดังต่อไปนี้
ปาง และ พุทธประวัติ
ประเด็นร่วมที่ชัดเจนที่สุด คือ การที่ผู้เขียนทุกท่านระบุตรงกันว่า พระประจำวันพุธ (กลางวัน) คือ “ปางอุ้มบาตร” และต่างอ้างอิงถึงพุทธประวัติตอนเดียวกัน จากแนวคิดของ กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม (2558, น. 51) ได้อธิบายถึงพุทธลักษณะของปางอุ้มบาตรไว้อย่างชัดเจนว่า อยู่ในพระอิริยาบถประทับยืน พระหัตถ์ทั้งสองประคองบาตร โดยอ้างอิงถึงเหตุการณ์เมื่อครั้งพระพุทธองค์เสด็จโปรดพระประยูรญาติ ณ กรุงกบิลพัสดุ์ ในครั้งนั้น พระประยูรญาติยังคงมีทิฐิมานะ ถือตนว่าเป็นพระญาติผู้ใหญ่ ไม่แสดงความเคารพ พระพุทธองค์จึงทรงแสดงปาฏิหาริย์ (ยมกปาฏิหาริย์) เพื่อคลายทิฐิ จากนั้นในวันรุ่งขึ้น พระองค์ได้เสด็จออกบิณฑบาตตามปกติ เพื่อเป็นการโปรดพระประยูรญาติเหล่านั้น
การสังเคราะห์เข้ากับคติโหราศาสตร์
การเชื่อมโยงระหว่างปางอุ้มบาตร กับ วันพุธ เวลากลางวัน อันเป็นผลมาจากการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรมจากแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 50-51) การกำหนดพระพุทธรูปปางต่าง ๆ ให้สัมพันธ์กับเทวดาพระเคราะห์ประจำวัน มีความเชื่อมโยงโดยตรงกับตำราโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” เพื่อประโยชน์ในการสะเดาะเคราะห์ โดยในระบบนี้ “ปางอุ้มบาตร” ถูกกำหนดให้เป็นพระพุทธรูปสำหรับ “พระพุธ” ซึ่งในระบบทักษาจะแบ่งพุธกลางวัน และพุธกลางคืนหรือพระราหู
แนวคิดเรื่องการจับคู่นี้มีความสอดคล้องอย่างเป็นเอกฉันท์ (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) ที่ต่างยืนยันการกำหนดให้ “ปางอุ้มบาตร” เป็นพระประจำ “วันพุธ เวลากลางวัน” ในฐานะองค์ความรู้ทางวัฒนธรรมที่ปฏิบัติสืบต่อกันมา ซึ่งยืนยันว่านี่คือการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรมที่เกิดขึ้นภายหลัง ไม่ใช่คติดั้งเดิมในพระไตรปิฎก
การวิเคราะห์เอกสารเกี่ยวกับ “พระประจำวันพุธ (กลางวัน)” หรือ “ปางอุ้มบาตร” แสดงให้เห็นประเด็นร่วมที่สอดคล้องกันอย่างชัดเจน (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) สรุปได้ 2 ประการหลัก ประการแรก คือ เอกฉันท์ในการระบุพุทธลักษณะ ยืนอุ้มบาตร และการอ้างอิงพุทธประวัติตอนเสด็จออกบิณฑบาตโปรดพระประยูรญาติที่กรุงกบิลพัสดุ์ (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 51) ประการที่สอง คือ การยอมรับว่าการกำหนดให้ “ปางอุ้มบาตร” เป็นพระประจำ “วันพุธ” นั้น เป็นผลมาจากการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรม เพื่อผนวกพุทธศาสนาเข้ากับคติโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” (รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51) สะท้อนพลวัตของความเชื่อในสังคมไทยที่เชื่อมโยงพุทธศิลป์เข้ากับการดำเนินชีวิตและพิธีกรรม
นักศึกษาสามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ที่นี่
อ้างอิงข้อมูลจาก:
กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม. (2558). พระพุทธรูปปางต่าง ๆ (พิมพ์ครั้งที่ 4). รุ่งศิลป์การพิมพ์.
รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง. (2553). รู้เรื่องพระพุทธรูป. มิวเซียมเพรส.
วัดป่ามหาชัย. (ม.ป.ป.). พระประจำวันเกิด ทั้งเจ็ดวัน. https://www.watpamahachai.net/Document6.htm
Brian E. Smith. (ม.ป.ป.). รู้จัก พระประจำวันเกิด 7 วัน มีที่มาอย่างไรบ้าง?. https://109menu.com/articles/รู้จัก-พระประจำวันเกิด-7/
