พระประจำวันพฤหัสบดี: ปางสมาธิ
ถ่ายเมื่อ 6 ก.พ. 68
“พระประจำวันพฤหัสบดี” หรือที่รู้จักกันในนาม “ปางสมาธิ” ถือเป็นหนึ่งในพระพุทธรูปปางที่เป็นที่เคารพนับถืออย่างสูงในคติความเชื่อเรื่องพระประจำวันของสังคมไทย ซึ่งแสดงถึงพระอิริยาบถประทับนั่งขัดสมาธิ พระหัตถ์ประสานกันบนพระเพลา พระพุทธรูปปางนี้มีความสำคัญอย่างยิ่ง เนื่องจากสะท้อนถึงแก่นแท้ของพุทธศาสนา นั่นคือ “การตรัสรู้” บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์และสังเคราะห์ประเด็นร่วม เพื่อนำเสนอภาพรวมเชิงวิชาการของแนวคิดเกี่ยวกับพระประจำวันพฤหัสบดี
การทบทวนวรรณกรรม
จากการประมวลเอกสารที่เกี่ยวข้อง (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) สามารถวิเคราะห์ประเด็นที่สอดคล้องกันเกี่ยวกับพระประจำวันพฤหัสบดี ได้ดังต่อไปนี้
การระบุปางและพุทธประวัติ
ประเด็นร่วมที่ชัดเจนที่สุด คือ การระบุตรงกันว่าพระประจำวันพฤหัสบดี คือ ปางสมาธิ และต่างอ้างอิงถึงพุทธประวัติตอนสำคัญที่สุด จากแนวคิดของ กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม (2558, น. 28) ได้อธิบาย พุทธลักษณะของปางสมาธิไว้ว่า อยู่ในพระอิริยาบถประทับนั่งขัดสมาธิ พระหัตถ์ทั้งสองวางหงายซ้อนกันบนพระเพลา พระหัตถ์ขวาทับพระหัตถ์ซ้าย โดยอ้างอิงถึงเหตุการณ์เมื่อครั้งที่พระพุทธองค์ “ตรัสรู้” พระอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณ ณ ใต้ต้นพระศรีมหาโพธิ์ ริมฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา สอดคล้องกับแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 44) ที่ระบุว่า ปางสมาธิ เป็นการเรียกชื่อปางตามท่าทางพระหัตถ์ แม้ว่าชื่อปางจะไม่ได้ระบุเหตุการณ์โดยตรง แต่ในทางปฏิบัติ ปางนี้ได้ถูกผูกโยงเข้ากับเหตุการณ์การตรัสรู้ซึ่งเป็นจุดสูงสุดของพุทธศาสนา
การสังเคราะห์เข้ากับคติโหราศาสตร์
ประเด็นร่วมประการต่อมา คือ การยอมรับการเชื่อมโยงระหว่าง ปางสมาธิ ซึ่งเป็นสัญลักษณ์ของ ปัญญา และ การตรัสรู้ เข้ากับวันพฤหัสบดี ซึ่งในทางโหราศาสตร์ถือเป็น วันครู หรือตัวแทนของพระพฤหัสบดี (ดาวพฤหัส) จากแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 50-51) การกำหนดพระพุทธรูปปางต่าง ๆ ให้สัมพันธ์กับเทวดาพระเคราะห์ มีความเชื่อมโยงโดยตรงกับตำรา “มหาทักษาพยากรณ์” เพื่อประโยชน์ในการสะเดาะเคราะห์ ในระบบนี้ ปางสมาธิ ถูกกำหนดให้เป็นพระพุทธรูปสำหรับ พระพฤหัสบดี ซึ่งเป็นเทวดาพระเคราะห์ที่เป็นตัวแทนของสติปัญญาและครูบาอาจารย์ แนวคิดเรื่องการจับคู่นี้ สอดคล้องกับข้อมูลของท่านอื่น ๆ อย่างเป็นเอกฉันท์ (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) ที่ต่างยืนยันการกำหนดให้ปางสมาธิ เป็นพระประจำวันพฤหัสบดี ในฐานะองค์ความรู้ทางวัฒนธรรมที่ปฏิบัติสืบต่อกันมา ซึ่งสะท้อนการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรมที่ลงตัวอย่างยิ่ง ระหว่างสัญลักษณ์แห่งปัญญาทางศาสนา (การตรัสรู้) และสัญลักษณ์แห่งปัญญาทางโหราศาสตร์ (ดาวพฤหัสบดี)
การวิเคราะห์เอกสารเกี่ยวกับ “พระประจำวันพฤหัสบดี” หรือ “ปางสมาธิ” แสดงให้เห็นประเด็นร่วมที่สอดคล้องกันอย่างชัดเจนในหมู่ผู้เขียน (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) สรุปได้ 2 ประการหลัก ประการแรก คือ เอกฉันท์ในการระบุพุทธลักษณะ (ปางสมาธิ) และการอ้างอิงถึงพุทธประวัติตอนสำคัญที่สุด คือ การตรัสรู้ (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 28) ประการที่สอง คือ การยอมรับว่าการกำหนดให้ “ปางสมาธิ” เป็นพระประจำ “วันพฤหัสบดี” นั้น เป็นผลมาจากการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรม เพื่อผนวกพุทธศาสนาเข้ากับคติโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” (รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51) โดยเชื่อมโยง “ปัญญา” ของการตรัสรู้ เข้ากับ “ดาวพฤหัสบดี” ซึ่งเป็นดาวแห่งสติปัญญาและครู
นักศึกษาสามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ที่นี่
อ้างอิงข้อมูลจาก:
กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม. (2558). พระพุทธรูปปางต่าง ๆ (พิมพ์ครั้งที่ 4). รุ่งศิลป์การพิมพ์.
รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง. (2553). รู้เรื่องพระพุทธรูป. มิวเซียมเพรส.
วัดป่ามหาชัย. (ม.ป.ป.). พระประจำวันเกิด ทั้งเจ็ดวัน. https://www.watpamahachai.net/Document6.htm
Brian E. Smith. (ม.ป.ป.). รู้จัก พระประจำวันเกิด 7 วัน มีที่มาอย่างไรบ้าง?. https://109menu.com/articles/รู้จัก-พระประจำวันเกิด-7/
