พระประจำวันคนที่จำวันเกิดไม่ได้: ปางมารวิชัย
ถ่ายเมื่อ 6 ก.พ. 68
คติความเชื่อเรื่อง “พระประจำวัน” ในสังคมไทย โดยทั่วไปหมายถึงการสังเคราะห์พระพุทธรูปปางต่าง ๆ ที่มีที่มาจากพุทธประวัติ เข้ากับระบบความเชื่อทางโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” ซึ่งกำหนดพระพุทธรูป 8-9 ปาง สำหรับบูชาตามวันเกิด คือ อาทิตย์ ถึง เสาร์ และพุธกลางคืน อย่างไรก็ตาม ในระบบความเชื่อนี้ ยังปรากฏแนวคิดเกี่ยวกับพระปางสำหรับคนจำวันเกิดไม่ได้ ซึ่งโดยทั่วไปจะหมายถึง “ปางมารวิชัย” อันเป็นพระพุทธรูปปางที่พบเห็นได้บ่อยที่สุด บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์และสังเคราะห์แนวคิดดังกล่าว โดยศึกษาว่าเหตุใดปางมารวิชัย จึงถูกกำหนดให้เป็นพระปางสำหรับบุคคลกลุ่มนี้ โดยเปรียบเทียบกับแนวคิดหลักที่ปรากฏในงานเขียนของผู้เขียนหลายท่าน
การทบทวนวรรณกรรม
จากการประมวลเอกสารที่เกี่ยวข้อง (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; สุริยะบุตร เรื่องเล่า, 2566) สามารถวิเคราะห์ประเด็นที่เกี่ยวข้องกับ “ปางมารวิชัย” ในฐานะพระปางสำหรับผู้ไม่ทราบวันเกิด ได้ดังนี้
ความสำคัญและสถานะพิเศษของปางมารวิชัย
ประเด็นร่วมที่สำคัญ คือ การที่ปางมารวิชัย ถูกจัดอยู่ในสถานะที่แตกต่างจากปางประจำวันอื่น ๆ จากแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 44) ได้อธิบายว่า การเรียกชื่อ “ปาง” มีหลายเกณฑ์ ทั้งเรียกตามอิริยาบถ เช่น ปางไสยาสน์ เป็นต้น หรือท่าทางพระหัตถ์ เช่น ปางสมาธิ เป็นต้น ซึ่งชื่อเหล่านั้นมักไม่ได้สื่อถึงพุทธประวัติตอนใดตอนหนึ่งโดยตรง ยกเว้นปางมารวิชัย ที่เป็นชื่อเรียกตามเหตุการณ์ในพุทธประวัติอย่างชัดเจน สอดคล้องกับแนวคิดของ กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม (2558) และ สุริยะบุตร เรื่องเล่า (2566) ที่อธิบายพุทธลักษณะของปางนี้ว่า อยู่ในพระอิริยาบถประทับนั่งขัดสมาธิ พระหัตถ์ซ้ายหงายวางบนพระเพลา พระหัตถ์ขวาวางคว่ำบนพระชานุ (เข่า) นิ้วพระหัตถ์ชี้ลงพื้นธรณี โดยอ้างอิงถึงเหตุการณ์สำคัญที่สุดในพุทธประวัติ คือ ตอนที่พระพุทธองค์ทรงชนะพญามาร (มารวิชัย) และอ้างแม่พระธรณีเป็นพยาน ก่อนที่จะตรัสรู้ พระอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณ
การวิเคราะห์ปางมารวิชัย
ในขณะที่พระประจำวัน 8-9 ปาง ถูกสังเคราะห์ขึ้นเพื่อจุดประสงค์ทางโหราศาสตร์ แต่ “ปางมารวิชัย” กลับดำรงอยู่บนพื้นฐานที่แตกต่างออกไป จากแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 50-51) การกำหนดพระประจำวัน เช่น ปางถวายเนตร, ปางนาคปรก เป็นต้น มีความเชื่อมโยงโดยตรงกับตำรามหาทักษาพยากรณ์ เพื่อการสะเดาะเคราะห์ตามกำลังวันของเทวดาพระเคราะห์ พระอาทิตย์ ถึง พระราหู จะเห็นได้ว่าปางมารวิชัยไม่ได้ถูกจัดอยู่ในกลุ่มเทวดาพระเคราะห์กลุ่มนี้ สอดคล้องกับแนวคิดที่นำเสนอโดย สุริยะบุตร เรื่องเล่า (2566) ที่ระบุว่า ปางมารวิชัย หรือ ปางชนะมาร คือ พระปางคนจำวันเกิดไม่ได้ เหตุผลเชิงวิเคราะห์ คือ ในเมื่อปางนี้ไม่ได้ถูกผูกติดกับระบบโหราศาสตร์ จึงมีสถานะเป็นปางสากล หรือ ปางหลัก ที่เป็นสัญลักษณ์แห่งชัยชนะและการตรัสรู้ ซึ่งเป็นแก่นแท้ของพุทธศาสนาที่ทุกคนสามารถเข้าถึงได้ โดยไม่จำเป็นต้องทราบวันเกิดตามคติโหราศาสตร์
การวิเคราะห์เอกสารเกี่ยวกับ “ปางมารวิชัย” ในฐานะ “พระสำหรับคนจำวันเกิดไม่ได้” แสดงให้เห็นประเด็นร่วมที่น่าสนใจ กล่าวคือ ระบบพระประจำวัน 8-9 ปาง (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553) ถือเป็นการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรมที่ผนวกพุทธประวัติเข้ากับคติโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” (รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51) อย่างไรก็ตาม ปางมารวิชัย มีสถานะที่เหนือกว่าการสังเคราะห์นั้น จากแนวคิดของผู้เขียน (รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 44) ปางนี้คือตัวแทนของเหตุการณ์สำคัญที่สุด คือ การตรัสรู้และชัยชนะเหนือพญามาร ดังนั้น สอดคล้องกับแนวคิดของ สุริยะบุตร เรื่องเล่า (2566) การที่ปางนี้ถูกกำหนดให้เป็น “พระปางคนจำวันเกิดไม่ได้” จึงเป็นการยอมรับในเชิงวัฒนธรรมว่า ปางมารวิชัย คือ สัญลักษณ์แห่งแก่นแท้ของพุทธศาสนาที่เป็นสากล ไม่ขึ้นตรงต่อระบบปฏิทินโหราศาสตร์ และเป็นปางที่พุทธศาสนิกชนทุกคนสามารถยึดเหนี่ยวได้ โดยไม่จำเป็นต้องทราบวันเกิดของตน
นักศึกษาสามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ที่นี่
อ้างอิงข้อมูลจาก:
กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม. (2558). พระพุทธรูปปางต่าง ๆ (พิมพ์ครั้งที่ 4). รุ่งศิลป์การพิมพ์.
รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง. (2553). รู้เรื่องพระพุทธรูป. มิวเซียมเพรส.
สุริยะบุตร เรื่องเล่า. (2566). พระพุทธรูป ปางคนจำวันเกิดไม่ได้ พระพุทธเจ้าชนะมาร (มารวิชัย หรือ สะดุ้งมาร) พาหุง | สุริยบุตร [วิดีโอ]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=ecoJYCAS6T0
