พระประจำวันอาทิตย์: ปางถวายเนตร
ปางถวายเนตร” ถ่ายเมื่อ 6 ก.พ. 68
“พระประจำวันอาทิตย์” หรือที่รู้จักกันในนาม “ปางถวายเนตร” ถือเป็นหนึ่งในคติความเชื่อเรื่องพระประจำวันของสังคมไทย พระพุทธรูปปางนี้สะท้อนถึงการผสานความหมายระหว่างเหตุการณ์ในพุทธประวัติกับระบบความเชื่อทางโหราศาสตร์ท้องถิ่น โดยบทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์แนวคิดเหล่านั้นในเชิงวิชาการ
การทบทวนวรรณกรรม
จากการประมวลเอกสารที่เกี่ยวข้อง (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; เศรษฐมันตร์ กาญจนกุล, 2549; สุริยะบุตร เรื่องเล่า, 2566; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) สามารถวิเคราะห์ประเด็นร่วมที่นำเสนอเกี่ยวกับ “พระประจำวันอาทิตย์” ได้ดังนี้
เอกฉันท์ด้านพุทธลักษณะและพุทธประวัติ ประเด็นร่วมที่ชัดเจนที่สุด คือ การอธิบายลักษณะทางกายภาพและที่มาของ “ปางถวายเนตร” จากแนวคิดของ กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม (2558, น. 31) ได้อธิบายพุทธลักษณะของปางถวายเนตรไว้ว่า อยู่ในพระอิริยาบถประทับยืน พระหัตถ์ทั้งสองประสานกัน บริเวณหน้าพระเพลา (ใต้พระนาภี) โดยอ้างอิงถึงเหตุการณ์เมื่อครั้งพระพุทธองค์ทรงทอดพระเนตรต้นพระศรีมหาโพธิ์
ลักษณะดังกล่าว สอดคล้องกับแนวคิดของผู้เขียนท่านอื่นอย่างเป็นเอกฉันท์ เช่น เศรษฐมันตร์ กาญจนกุล (2549, น. 32) และ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 47) ระบุตรงกันว่า ปางนี้แสดงถึงเหตุการณ์ที่พระพุทธองค์เสด็จไปประทับยืนทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ และทรงลืมพระเนตรทอดพระเนตรต้นพระศรีมหาโพธิ์ตลอด 7 วัน โดยไม่กะพริบพระเนตร เพื่อระลึกถึงคุณประโยชน์ของต้นไม้ที่ให้ร่มเงาขณะทรงบำเพ็ญเพียร
การวิเคราะห์เข้ากับคติโหราศาสตร์
การเชื่อมโยงระหว่าง “ปางถวายเนตร” กับ “วันอาทิตย์” จากแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 50-51) การกำหนดปางพระพุทธรูปให้สัมพันธ์กับพระเคราะห์ เทวดาประจำวัน มีความเชื่อมโยงโดยตรงกับตำราโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” เพื่อประโยชน์ในการสะเดาะเคราะห์ โดยปางถวายเนตรนี้ ถูกกำหนดให้เป็นพระพุทธรูปสำหรับ “พระอาทิตย์” ซึ่งเป็นเทวดาพระเคราะห์องค์แรก
แนวคิดนี้ สอดคล้องกับข้อมูลของผู้เขียนท่านอื่น (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 41; สุริยะบุตร เรื่องเล่า, 2566; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) ที่ต่างนำเสนอคติการจับคู่ระหว่าง “ปางถวายเนตร” และ “วันอาทิตย์” ในฐานะองค์ความรู้ที่ได้รับการยอมรับและปฏิบัติสืบต่อกันมาในสังคมไทย สะท้อนว่านี่คือการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรมที่เกิดขึ้นในภายหลัง ไม่ใช่คติดั้งเดิมในพระไตรปิฎก
การวิเคราะห์เอกสารเกี่ยวกับ “พระประจำวันอาทิตย์” หรือ “ปางถวายเนตร” แสดงให้เห็นประเด็นร่วมที่สอดคล้องกันในหมู่ผู้เขียนหลายท่าน (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; เศรษฐมันตร์ กาญจนกุล, 2549) ในแง่ของพุทธลักษณะ ประทับยืน ประสานพระหัตถ์ และการอ้างอิงพุทธประวัติตอนเสวยวิมุติสุข อย่างไรก็ตาม การศึกษาเผยให้เห็นว่า การกำหนดปางนี้ให้เป็นพระประจำวันอาทิตย์ เป็นผลมาจากการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรม เพื่อผนวกพุทธศาสนาเข้ากับคติโหราศาสตร์ (รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553)
นักศึกษาสามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ที่นี่
อ้างอิงข้อมูลจาก:
กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม. (2558). พระพุทธรูปปางต่าง ๆ (พิมพ์ครั้งที่ 4). รุ่งศิลป์การพิมพ์.
รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง. (2553). รู้เรื่องพระพุทธรูป. มิวเซียมเพรส.
วัดป่ามหาชัย. (ม.ป.ป.). พระประจำวันเกิด ทั้งเจ็ดวัน. https://www.watpamahachai.net/Document6.htm
เศรษฐมันตร์ กาญจนกุล. (2549). พระพุทธเจ้าปางต่างๆ. เศรษฐศิลป์.
สุริยะบุตร เรื่องเล่า. (2566). พระพุทธรูปประจำวันอาทิตย์ พระปางถวายเนตร หมายถึงอะไร | | คาถานกยูงทอง หลวงปู่มั่น| สุริยบุตร [วิดีโอ]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=eaUKcVLKewk&list=PLgHq_97HaPvmyAQKMKtA7gOMZR2d5vNmd&index=1
Brian E. Smith. (ม.ป.ป.). รู้จัก พระประจำวันเกิด 7 วัน มีที่มาอย่างไรบ้าง?. https://109menu.com/articles/รู้จัก-พระประจำวันเกิด-7/
