พระประจำวันจันทร์: ปางห้ามสมุทร หรือ ปางห้ามญาติ
ถ่ายเมื่อ 6 ก.พ. 68
“พระประจำวันจันทร์” ถือเป็นหนึ่งในพระพุทธรูปปางสำคัญในคติความเชื่อเรื่องพระประจำวันของไทย ซึ่งสะท้อนการผสานคติทางพุทธประวัติเข้ากับความเชื่อด้านโหราศาสตร์ท้องถิ่น พระพุทธรูปปางนี้เป็นที่รู้จักในหลายชื่อ โดยเฉพาะ “ปางห้ามสมุทร” และ “ปางห้ามญาติ” ซึ่งการดำรงอยู่ของหลายชื่อเรียกนี้ สะท้อนถึงความซับซ้อนของที่มาและเรื่องเล่าที่ใช้ประกอบ “ปาง” ดังกล่าว บทความนี้จึงมีวัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์และสังเคราะห์ประเด็นร่วม เกี่ยวกับพระประจำวันจันทร์ในเชิงวิชาการ
การทบทวนวรรณกรรม
จากการประมวลเอกสารที่เกี่ยวข้อง (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) สามารถวิเคราะห์ประเด็นที่สอดคล้องกันเกี่ยวกับ “พระประจำวันจันทร์” ได้ดังนี้
การสังเคราะห์เข้ากับคติโหราศาสตร์
ประเด็นร่วมประการแรกที่ผู้เขียนทุกท่านนำเสนอตรงกัน คือ การยอมรับว่าพระพุทธรูปปางนี้ ถูกกำหนดให้เป็นพระพุทธรูปสำหรับผู้ที่เกิดวันจันทร์ จากแนวคิดของ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 50-51) การกำหนดพระพุทธรูปปางต่าง ๆ ให้สัมพันธ์กับเทวดาพระเคราะห์ประจำวัน มีความเชื่อมโยงโดยตรงกับตำราโหราศาสตร์ “มหาทักษาพยากรณ์” เพื่อประโยชน์ในการสะเดาะเคราะห์ โดยในระบบนี้ “ปางห้ามสมุทร” ถูกกำหนดให้เป็นพระพุทธรูปสำหรับ “พระจันทร์” แนวคิดนี้ สอดคล้องกับข้อมูลของผู้เขียนท่านอื่น (Brian E. Smith, ม.ป.ป.; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.) ที่ต่างยืนยันการจับคู่ระหว่าง “ปางห้ามญาติ” หรือ “ปางห้ามสมุทร” กับ “วันจันทร์” ในฐานะองค์ความรู้ทางวัฒนธรรมที่ปฏิบัติสืบต่อกันมา ซึ่งนี่คือการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรมที่เกิดขึ้นภายหลัง ไม่ใช่คติดั้งเดิมในพระไตรปิฎก
พุทธประวัติใช้ประกอบพระพุทธรูปปางห้ามญาติ และ ปางห้ามสมุทร
ประเด็นที่น่าสนใจที่สุดในการวิเคราะห์ คือ เรื่องเล่าในพุทธประวัติที่ใช้ประกอบพระพุทธรูปปางนี้ ซึ่งมีพุทธลักษณะเป็นการ “ประทับยืน” และ “ยกพระหัตถ์” มักเป็นพระหัตถ์ขวา จากแนวคิดของ กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม (2558) ได้เผยให้เห็นความทับซ้อนนี้อย่างชัดเจน โดยเอกสารดังกล่าวได้อธิบายพระพุทธรูปในลักษณะนี้ถึง 2 ครั้งใน 2 บริบท เรื่องเล่าที่แตกต่างกัน ได้แก่
- ปางห้ามสมุทร (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 44): อ้างอิงถึงเหตุการณ์ที่พระพุทธองค์ทรงแสดงพุทธานุภาพ เพื่อปราบทิฐิของเหล่าชฎิล หรือเมื่อทรงห้ามฝน ห้ามลมพายุ
- ปางห้ามญาติ (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 48): อ้างอิงถึงเหตุการณ์ที่พระพุทธองค์เสด็จไปห้ามพระประยูรญาติฝ่ายพระบิดา (ศากยวงศ์) และฝ่ายพระมารดา (โกลิยวงศ์) ที่กำลังวิวาทกันเรื่องการแย่งน้ำในแม่น้ำโรหิณี
จะเห็นได้ว่า แม้พุทธลักษณะ (การยกพระหัตถ์) จะเหมือนกัน แต่เรื่องเล่าที่ใช้อ้างอิงกลับมีถึง 2 เหตุการณ์หลัก ซึ่งสอดคล้องกับแนวคิดของท่านอื่นที่เลือกใช้ชื่อใดชื่อหนึ่ง เช่น รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง (2553, น. 51) ระบุชื่อปางสำหรับวันจันทร์ว่า “ปางห้ามสมุทร” ขณะที่แหล่งข้อมูลอื่น (Brian E. Smith, ม.ป.ป.; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.) ใช้ชื่อว่า “ปางห้ามญาติ”
การวิเคราะห์เอกสารเกี่ยวกับ “พระประจำวันจันทร์” แสดงให้เห็นประเด็นร่วมที่สอดคล้องกันในหมู่ผู้เขียน (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558; รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553; วัดป่ามหาชัย, ม.ป.ป.; Brian E. Smith, ม.ป.ป.) ในแง่ของการยอมรับว่าพระพุทธรูปปางนี้ มีลักษณะประทับยืนยกพระหัตถ์ เป็นพระพุทธรูปที่สังเคราะห์เข้ากับระบบโหราศาสตร์สำหรับ “วันจันทร์” (รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, 2553, น. 51) อย่างไรก็ตาม ประเด็นเชิงวิเคราะห์ที่สำคัญ คือ ความทับซ้อนทางพุทธประวัติที่พบในเอกสาร (กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม, 2558, น. 44, น. 48) ซึ่งชี้ว่า พุทธลักษณะ “ปางห้าม” นี้ ถูกใช้อ้างอิงถึงเหตุการณ์อย่างน้อย 2 เหตุการณ์ คือ “ปางห้ามสมุทร” (ห้ามภัยธรรมชาติ) และ “ปางห้ามญาติ” (ห้ามการวิวาทเรื่องน้ำ) สะท้อนให้เห็นว่าในกระบวนการสังเคราะห์ทางวัฒนธรรมนั้น พุทธลักษณะและการบูชาประจำวัน อาจมีความสำคัญมากกว่าการยึดโยงกับพุทธประวัติตอนใดตอนหนึ่งเพียงตอนเดียว
นักศึกษาสามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ที่นี่
อ้างอิงข้อมูลจาก:
กรมศิลปากร, กระทรวงวัฒนธรรม. (2558). พระพุทธรูปปางต่าง ๆ (พิมพ์ครั้งที่ 4). รุ่งศิลป์การพิมพ์.
รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง. (2553). รู้เรื่องพระพุทธรูป. มิวเซียมเพรส.
วัดป่ามหาชัย. (ม.ป.ป.). พระประจำวันเกิด ทั้งเจ็ดวัน. https://www.watpamahachai.net/Document6.htm
Brian E. Smith. (ม.ป.ป.). รู้จัก พระประจำวันเกิด 7 วัน มีที่มาอย่างไรบ้าง?. https://109menu.com/articles/รู้จัก-พระประจำวันเกิด-7/
