ประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน จังหวัดเลย เกิดขึ้นเนื่องจากชาวด่านซ้ายมีความเชื่อในเรื่องวิญญาณบรรพชน และความศรัทธาต่อองค์พระธาตุศรีสองรัก เชื่อว่ามีวิญญาณวีรบุรุษ ดวงวิญญาณของพระมหากษัตริย์ ผู้เป็นพรรพชนฝ่ายไทย และฝ่ายล้านช้างสิงสถิตอยู่ เรียกวิญญาณว่า “เจ้านาย” เชื่ออีกว่าสามารถที่จะติดต่อกับวิญญาณผีเจ้านายเหล่านั้นผ่านทางเจ้าพ่อกวนและเจ้าแม่นางเทียม ทำหน้าที่เป็นร่าสงทรงให้กับวิญญาณเจ้านาย มีพ่อแสนและนางแต่ง เป็นผู้ร่วมในการประกอบพิธีกรรม จากความเชื่อถ่ายทอดสู่ประเพณี 3 วันก่อนเริ่มงานคณะเจ้าพ่อกวน เจ้าแม่นางเทียม พี่น้องชาวบ้างใกล้เคียง พากันไปที่วัดโพนชัย เพื่อเตรียมการจัดงาน เช้าวันแรกของงาน นำสิ่งของที่ตระเตรียมไปที่ริมน้ำหมัน เพื่อประกอบพิธีกรรม ก่อนมาประดิษฐ์ที่หออุปคุต วัดโพนชัย พร้อมด้วยเสียงร้องรำของชาวบ้านเป็นที่ครึกครื้น หลังจากนั้นขบวนผีตาโขนใหญ่ เคลื่อนไปเล่นถวายเจ้านายต่อไป และกลับมาที่วักโพนชัยอีกครั้ง เริ่มวันที่สอง คณะพ่อแสน และชาวบ้านจะรวมกันที่บ้านเจ้าพ่อกวน แห้ต้นกัณฑ์เทศน์ไปที่วัดโพนชัย ชาวบ้านก็ต่างเล่นฟ้อนรำกันรอบบริเวณวัดเป็นที่สนุกสนาน ช่วงบ่ายเริ่มประกอบพิธีบายศรีสู่ขวัญพระเวสที่สี่แยกบ้านเดิ่น และอัญเชิญพระเวสสันดรเข้าเมือง คณะพ่อแสนหามพระพุทธรูป ชาวบ้านหามพระสงฆ์ 4 รูป เจ้าพ่อกวนนั่งบนเขียะบั้งไฟ (คานหาม) แห่รอบโบสถ์ 3 รอบ พร้อมหว่านกัลปพฤกษ์ เพื่อเป็นการให้ทานและอัญเชิญพระพุทธรูป พร้อมด้วยพระสงฆ์ เจ้าพ่อกวน คณะพ่อแสน และประชาชนเข้าโบสถ์ ทำการไหว้พระ และจะนำหน้ากาก รวมทั้งอุปกรณ์ในการเล่นไหลไปตามแม่น้ำหมัน ณ ท่าวังหินเสมือนการทิ้งสิ่งไม่ดีไปกับสายน้ำต่อไป

ภาพประกอบ : http://www.oceansmile.com/E/Leo/Peetakhon49/Pe-118.jpg