กระติบ: อุ่นไอข้าวเหนียว
“กระติบ” เป็นผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจักสานที่มีความสำคัญอย่างยิ่งในวัฒนธรรมการบริโภคข้าวเหนียวของชุมชนในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ (อีสาน) ของไทย (การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย, 2532, น. 70; วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2540, น. 52) ในฐานะภาชนะที่ออกแบบมาเพื่อบรรจุข้าวเหนียวนึ่ง (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 52) กระติบไม่ได้เป็นเพียงภาชนะ แต่เป็นภาพสะท้อนของภูมิปัญญาที่ตกทอดมาอย่างยาวนาน และยังคงมีบทบาทสำคัญในชีวิตประจำวันจนถึงปัจจุบัน (Thai PBS, 2559) การทบทวนวรรณกรรมนี้จึงมุ่งสังเคราะห์องค์ความรู้เกี่ยวกับกระติบในมิติต่างๆ ทั้งด้านแนวคิดการออกแบบ เทคนิคการผลิต และการจำแนกประเภท เพื่อสร้างความเข้าใจเชิงลึกต่อมรดกทางวัฒนธรรมชิ้นนี้
การสังเคราะห์แนวคิดและภูมิปัญญาการผลิต
จากการศึกษาเอกสารที่เกี่ยวข้อง พบประเด็นที่สอดคล้องกันอย่างมีนัยสำคัญเกี่ยวกับวิวัฒนาการและเทคนิคการผลิตกระติบ โดยมีแนวคิดตั้งต้นว่า เครื่องจักสานพื้นบ้านถูกพัฒนาขึ้นเพื่อตอบสนองประโยชน์ใช้สอยในชีวิตประจำวันเป็นสำคัญ เมื่อสามารถสนองประโยชน์ใช้สอยได้ดีแล้ว จึงมีการพัฒนาความสวยงามและรูปแบบลวดลายตามมา (การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย, 2532, น. 70) แนวคิดดังกล่าว สอดคล้องอย่างยิ่งกับภูมิปัญญาหลักของกระติบข้าว นั่นคือเทคนิค “การสานซ้อนกันสองชั้น” (การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย, 2532, น. 70) หรือการสานแบบ “พับทบกลับ” (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2540, น. 54-55) ซึ่งถือเป็นหัวใจสำคัญที่ทำให้กระติบสามารถเก็บข้าวเหนียวให้ยังคงอุ่นและนุ่ม ไม่แฉะหรือแห้งแข็ง คุณสมบัตินี้เกิดขึ้นก่อนการพัฒนารูปทรงและลวดลายที่งดงามในภายหลัง ในเชิงเทคนิคการผลิต วิบูลย์ ลี้สุวรรณ (2540, น. 54-55) ได้อธิบายกระบวนการที่สนับสนุนแนวคิดนี้ไว้อย่างชัดเจนว่า การสานกระติบ (โดยเฉพาะที่ใช้ไม้ไผ่เฮี้ยะ) จะใช้วิธีสานเป็นรูปทรงกระบอกให้มีความยาวเป็นสองเท่าของความสูงที่ต้องการ จากนั้นจึงพับทบส่วนหนึ่งกลับเข้าไปไว้ด้านใน ทำให้เกิดเป็นโครงสร้างสองชั้นโดยอัตโนมัติ โดยมักใช้ลวดลายที่แตกต่างกันระหว่างด้านในและด้านนอกเพื่อความสวยงาม
ดังนั้น จึงอาจวิเคราะห์ได้ว่า ภูมิปัญญา “การสานสองชั้น” คือ นวัตกรรมหลักที่ตอบโจทย์การใช้งานได้อย่างสมบูรณ์ ซึ่งแนวคิดนี้ได้กลายเป็นรากฐานให้ช่างฝีมือในแต่ละท้องถิ่นสามารถพัฒนาต่อยอดในเชิงสุนทรียศาสตร์ เกิดเป็นรูปทรง ลวดลาย และสีสันที่แตกต่างกันไปตามความนิยมในแต่ละพื้นที่ (การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย, 2532; วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2540)
การจำแนกประเภทของกระติบ
แนวคิดเรื่องการต่อยอดจากประโยชน์ใช้สอยพื้นฐานไปสู่ความหลากหลาย ยังสอดคล้องกับการจำแนกประเภทของกระติบที่ปรากฏในงานของ วิบูลย์ ลี้สุวรรณ (2553, น. 52-54) ซึ่งชี้ให้เห็นว่า “กระติบ” ไม่ได้มีเพียงประเภทเดียว แต่สามารถจำแนกได้ตามวัตถุประสงค์การใช้งานและวัสดุที่แตกต่างกันอย่างชัดเจน ดังนี้
- จำแนกตามการใช้งาน
- กระติบข้าว หรือ กระติบเข้า: เป็นประเภทหลักที่สานสองชั้น มีเชิงไม้ไผ่หรือก้านตาล และมีหูหิ้ว ใช้สำหรับใส่ข้าวเหนียวนึ่ง (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 53)
- กระติบเข้าจังหัน หรือ กระติบเข้าจอม: เป็นกระติบสำหรับพระภิกษุ มีลักษณะเด่นคือฝาที่สานเป็นรูปฝาชี เพื่อแยกให้แตกต่างจากของฆราวาส (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 53)
- กระติบหมาก: ใช้สำหรับใส่หมากพลูพกพา (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 54)
- กระติบหลอด: ใช้สำหรับใส่อุปกรณ์ทอผ้า เช่น หลอดด้าย หรือหลอดไหม (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 54)
- จำแนกตามวัสดุและสุนทรียศาสตร์
- กระติบเผือก: คือ กระติบที่สานด้วยตอกไม้ไผ่สีสุกตามธรรมชาติ ไม่มีการย้อมสี (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 54)
- กระติบดอก หรือ กระติบสอดสี: คือกระติบที่เน้นความสวยงาม สานด้วยไม้ไผ่เฮี้ยะที่ย้อมสี เช่น สีกรมท่า เป็นต้น สลับกับตอกสีธรรมชาติ (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 54) ซึ่งสอดคล้องกับแนวคิดการพัฒนาลวดลายและสีสันที่กล่าวไว้ข้างต้น
“กระติบ” เป็นมากกว่าภาชนะใส่ข้าวเหนียว แต่เป็นผลผลิตของกระบวนการวิวัฒนาการทางภูมิปัญญาที่เริ่มต้นจากการตอบสนองประโยชน์ใช้สอยเป็นสำคัญ โดยมีนวัตกรรม “การสานสองชั้น” หรือ “การพับทบ” เป็นเทคโนโลยีหลักที่ทำให้กระติบมีคุณสมบัติที่โดดเด่นและยังคงใช้งานได้ดีจนถึงปัจจุบัน (Thai PBS, 2559) จากแนวคิดหลักที่มุ่งเน้นประโยชน์ใช้สอยนี้ ได้สอดคล้องและสนับสนุนให้เกิดการพัฒนาต่อยอดไปสู่ความหลากหลายทั้งในเชิงรูปทรง ลวดลาย และประเภทการใช้งานที่เฉพาะเจาะจงมากขึ้น ตั้งแต่การใช้งานในชีวิตประจำวันไปจนถึงการใช้งานในพิธีกรรมทางศาสนา (กระติบเข้าจังหัน) หรือแม้แต่การใช้งานในครัวเรือนอื่นๆ (กระติบหลอด) สะท้อนให้เห็นถึงความสัมพันธ์อันลึกซึ้งระหว่างวิถีชีวิต วัฒนธรรมข้าวเหนียว และศิลปหัตถกรรมจักสานได้อย่างเป็นรูปธรรม
นักศึกษาสามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ที่นี่
อ้างอิงข้อมูลจาก:
การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย. (2532). ศิลปหัตถกรรม. บริษัทด่านสุทธาการพิมพ์ จำกัด.
วิบูลย์ ลี้สุวรรณ. (2540). ชุดมรดกศิลปหัตถกรรมไทย เครื่องจักสานไทย. คุรุสภา.
วิบูลย์ ลี้สุวรรณ. (2553). นามานุกรมเครื่องจักสาน. เมืองโบราณ.
Thai PBS. (2559, 4 มกราคม). ทีวีชุมชน : กระติบข้าว มหัศจรรย์เครื่องสานหลงยุค. [วิดีโอ]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=hkYZ7lf3I0I
