ชะลอม ซ้าลอม หรือ กะลอม เหตุใดจึงเรียกต่าง?

Search

Search

“ชะลอม” เป็นเครื่องจักสานพื้นบ้านไทยที่สะท้อนภูมิปัญญาในการนำวัสดุธรรมชาติ (ไม้ไผ่) มาประยุกต์ใช้ในชีวิตประจำวัน (กระทรวงวัฒนธรรม, 2555) โดยมีหน้าที่หลักเป็นภาชนะสำหรับบรรจุสิ่งของ (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 180) การทบทวนวรรณกรรมนี้ มีวัตถุประสงค์เพื่อสังเคราะห์องค์ความรู้เกี่ยวกับชะลอม โดยวิเคราะห์แนวคิดที่สอดคล้องกันในมิติของรูปทรงและโครงสร้าง และการวิเคราะห์ประเด็นความแตกต่างด้านภาษา หรือ อัตลักษณ์ถ้อยคำถิ่นของเครื่องใช้ชนิดนี้

ความแตกต่างด้านภาษา

ประเด็นสำคัญที่พบในการทบทวนวรรณกรรมครั้งนี้ คือความหลากหลายทางภาษาศาสตร์ของเครื่องใช้ชนิดนี้ จากแนวคิด การเรียกชื่อวัตถุในภาษาไทยถิ่นกลางมาตรฐานว่า “ชะลอม” (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 180; กระทรวงวัฒนธรรม, 2555) สอดคล้องกับแนวคิด ความหลากหลายทางภาษาในบริบทท้องถิ่น ดังที่ พิชชา ทองขลิบ (2564) ได้ระบุไว้ว่า ชะลอมยังมีชื่อเรียกอื่นในภาษาถิ่น ได้แก่ “ซ้าลอม” ซึ่งเป็นภาษาถิ่นทางภาคเหนือ และ กะลอม ซึ่งเป็นภาษาถิ่นทางภาคอีสาน ความแตกต่างของถ้อยคำถิ่นเหล่านี้ สะท้อนให้เห็นถึงพลวัตและการปรับเสียงในแต่ละกลุ่มวัฒนธรรม แม้ว่าจะหมายถึงเครื่องใช้ชนิดเดียวกันที่มีลักษณะทางกายภาพและหน้าที่การใช้งานร่วมกันก็ตาม

อัตลักษณ์โครงสร้างและภูมิปัญญาการสาน

แม้ว่าชื่อเรียกจะมีความหลากหลาย แต่จากการสังเคราะห์เอกสาร พบว่าแหล่งข้อมูลทั้งหมดให้คำอธิบายลักษณะทางกายภาพของชะลอมที่สอดคล้องกันอย่างชัดเจน

1. ภูมิปัญญา “ก้นหกเหลี่ยม” จากแนวคิด ที่ วิบูลย์ ลี้สุวรรณ (2553, น. 180) อธิบายรูปทรงโดยรวมว่าเป็น ทรงกระบอก สอดคล้องกับแนวคิดการระบุรายละเอียดโครงสร้างที่เฉพาะเจาะจงมากขึ้น โดยแหล่งข้อมูลส่วนใหญ่ (พิชชา ทองขลิบ, 2564; กระทรวงวัฒนธรรม, 2555) ยืนยันตรงกันว่า ชะลอมมีอัตลักษณ์ที่สำคัญคือการขึ้นรูปฐานหรือ “ก้นหกเหลี่ยม” และสานขึ้นมาให้ส่วน “ปากกลม”

2. เทคนิคการสาน “ตาห่าง” (ลายเฉลว) แหล่งข้อมูลทั้งหมด (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 180; พิชชา ทองขลิบ, 2564; กระทรวงวัฒนธรรม, 2555) ระบุตรงกันว่า ชะลอมนั้นสานด้วยตอก (ไม้ไผ่) โดยใช้เทคนิคการสานแบบตาห่าง ซึ่ง พิชชา ทองขลิบ (2564) ระบุว่าคือ ลายรูปเฉลวห้าแฉก ส่วน กระทรวงวัฒนธรรม(2555) ระบุว่า ลายที่มีรูโปร่งเป็นตาเล็ก ๆ รูปหกเหลี่ยมบริเวณก้นและรอบข้าง ซึ่งกระบวนการสานนี้สามารถเห็นได้ชัดเจนจากสื่อวิดีโอของ Artisans_sacit (2566)

3. การใช้งาน “รวบมัด” จากแนวคิด การเป็นภาชนะใส่ของ เช่น ผัก, ผลไม้, ไข่ เป็นต้น (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 180; พิชชา ทองขลิบ, 2564) สอดคล้องกับแนวคิด การออกแบบเชิงหน้าที่ที่ทุกแหล่งข้อมูลอธิบายตรงกันว่า การสานชะลอมจะเหลือตอกยืนที่ปากไว้ (พิชชา ทองขลิบ, 2564) หรือ ปล่อยตอกไว้ (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 180) เพื่อใช้ในการรวบมัด หรือ ผูกเข้าหากันให้เป็นหูหิ้ว หรือเพื่อป้องกันสิ่งของตกหล่น (กระทรวงวัฒนธรรม, 2555)

จากของใช้สู่สัญลักษณ์

นอกเหนือจากหน้าที่พื้นฐาน แหล่งข้อมูลยังชี้ให้เห็นบทบาทที่ลึกซึ้งยิ่งขึ้นของชะลอม จากแนวคิดการเป็นภาชนะชั่วคราวสำหรับเดินทาง (กระทรวงวัฒนธรรม, 2555) สอดคล้องกับแนวคิด การยกระดับสู่สัญลักษณ์ทางวัฒนธรรม โดย พิชชา ทองขลิบ (2564) ได้ขยายความถึงบทบาทของชะลอมในฐานะเครื่องประกอบพิธีกรรม เช่น ประเพณีทำขวัญข้าว, ตานก๋วยสลาก เป็นต้น และการเป็นภาพจำ (Iconic) ในวัฒนธรรมสมัยนิยม เช่น ตัวละครพจมานในนิยาย เรื่อง บ้านทรายทอง เป็นต้น

การวิเคราะห์วรรณกรรมแสดงให้เห็นว่า “ชะลอม” เป็นภูมิปัญญาจักสานที่มีอัตลักษณ์ชัดเจน แม้จะปรากฏความหลากหลายทางภาษาในชื่อเรียก ได้แก่ ชะลอม, ซ้าลอม, กะลอม (พิชชา ทองขลิบ, 2564) แต่ทุกแหล่งข้อมูลสอดคล้องกันในการนิยามลักษณะทางกายภาพ คือ เป็นภาชนะสานด้วยตอกไม้ไผ่ตาห่าง มีโครงสร้างก้นหกเหลี่ยมและมีจุดเด่น คือการเว้นปลายตอกไว้สำหรับรวบมัดเป็นหูหิ้ว (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553; กระทรวงวัฒนธรรม, 2555; พิชชา ทองขลิบ, 2564) นอกจากนี้ ชะลอมยังสะท้อนพลวัตทางวัฒนธรรม โดยมีวิวัฒนาการจากภาชนะใช้งานจริงในชนบท สู่การเป็นองค์ประกอบสำคัญในพิธีกรรม และกลายเป็นสัญลักษณ์ในวัฒนธรรมสมัยนิยม (พิชชา ทองขลิบ, 2564) แม้ปัจจุบันความนิยมใช้สอยจริงจะลดลง แต่ก็ยังมีการอนุรักษ์ไว้ในฐานะมรดกทางวัฒนธรรม (กระทรวงวัฒนธรรม, 2555)

อ้างอิงข้อมูลจาก:

กระทรวงวัฒนธรรม. (2555, 17 กรกฎาคม). ชะลอม. http://www.mculture.in.th/album/146621/ชะลอม

พิชชา ทองขลิบ, ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน). (2564, 8 ตุลาคม). ชะลอม. https://traditional-objects.sac.or.th/th/equipment-detail.php?ob_id=247

วิบูลย์ ลี้สุวรรณ. (2553). นามานุกรมเครื่องจักสาน. เมืองโบราณ.

Artisans_sacit. (2566, 21 กันยายน). ขั้นตอนกระบวนการจักสานชะลอม. [วิดีโอ]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=k1QY5I0Lh78

ขอความร่วมมือทุกท่านร่วมทำแบบประเมินความพึงพอใจ เพื่อนำผลที่ได้ไปปรับปรุงและพัฒนางานให้ตรงกับความต้องการของทุกท่านให้ได้มากที่สุด ขอบคุณครับ

We would appreciate your assistance in filling out the satisfaction survey, which is available in both Thai and English. The results will be utilized to enhance and expand our work to better serve everyone’s requirements. Click this link.