หุ่นจำลองโขนกลางแปลง
ตอนยกรบ (ทศกัณฐ์บนราชรถ)
ผลิตโดย : นายกฤษดา เรืองสถาน
นักวิชาการโสตทัศนศึกษาชำนาญการ
หุ่นจำลองโขนกลางแปลง
การผลิตหุ่นจำลองโขนกลางแปลง เพื่อเป็นสื่อส่งเสริมการศึกษา ถ่ายทอดความรู้ให้เกิดความเข้าใจที่ง่ายมากยิ่งขึ้นอย่างเป็นรูปธรรม เกี่ยวกับ โขน และเป็นประโยชน์ต่อการเรียนการสอนของมหาวิทยาลัยรามคำแหง อีกทั้งต้องการแสดงให้เห็นถึงวัสดุและวิธีการ ในการสร้างหุ่นจำลองดังกล่าว เพื่อให้นักศึกษา ได้นำประสบการณ์ในการสร้างหุ่นจำลองไปปรับใช้กับการเรียนต่อไปได้
โขนกลางแปลง
แต่แรกเริ่มโขนเป็นการละเล่นของชายล้วนที่อยู่ในราชสำนัก มีไว้สำหรับเล่นในการพระราชพิธี และผู้ที่จะสามารถฝึกหัดโขนได้จะต้องเป็นมหาดเล็กหลวงเท่านั้น จึงเรียกว่า “โขนหลวง” ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์และทรงฟื้นฟูศิลปวัฒนธรรมทุกด้าน ทรงได้พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้เจ้านายและขุนนางผู้ใหญ่หัดโขนได้โดยไม่ทรงห้ามปราบ จึงเกิด “โขนบรรดาศักดิ์” ขึ้นมา ด้วยเหตุนี้ส่งผลให้ศิลปะการแสดงโขนแพร่หลายมากขึ้น ( สำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์, 2555, หน้า 84) ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ หรือราว พ.ศ. 2339 มีการแสดงในงานฉลองพระอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมชนกาธิราช ดังกล่าวไว้ในพระราชพงศาวดาร ว่า “ในการมหรสพสมโภชพระบรมอัฐิครั้งนั้น มีโขนชักรอกโรงใหญ่ ทั้งโขนวังหลวงและวังหน้า แล้วประสมโรงเล่นกันกลางแปลง เล่นเมื่อศึกทศกัณฐ์ยกทัพ กับ สิบขุนสิบรถ โขนวังหลวงเป็นทัพพระรามยกไปแต่ทางพระบรมมหาราชวัง โขนวังหน้าเป็นทัพทศกัณฐ์ ยกออกจากพระราชวังบวรฯ มาเล่นรบกันในท้องสนามหน้าพลับพลา ถึงมีปืนบาเหรี่ยมรางเกวียนลากออกมายิงกันดังสนั่นไป” (ธนิต อยู่โพธิ์, 2511, หน้า 36-37) และ (เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ อ้างถึงใน กรมส่งเสริมวัฒนธรรม, 2562, หน้า 75) ซึ่งอาจถือได้ว่าเป็นการปรากฎครั้งแรกของ โขนกลางแปลง
นอกจากนี้ ธนิต อยู่โพธิ์ (2511, หน้า 36-37) กล่าวไว้ใน “โขน” ว่า โขนกลางแปลง คือ การเล่นโขนบนพื้นดินกลางสนาม ไม่ต้องสร้างโรงเพื่อแสดง ซึ่งมักจะแสดงเรื่องราวเกี่ยวกับการยกทัพและรบกันบนพื้น ใช้เพลงดนตรีปี่พาทย์ ซึ่งคงมีแต่หน้าพาทย์ บทโขนกลางแปลง มีแต่คำพากย์กับคำเจรจา ซึ่งจะคล้ายกับโขนนั่งราว เพียงแต่แสดงกลางสนามไม่สร้างโรงเพื่อแสดงดังโขนนั่งราว โขนกลางแปลงดำเนินการแสดงกลางสนาม คล้ายกับการเล่นชักนาคดึกดำบรรพ์ ในครั้งโบราณ สอดคล้องกับ กรมส่งเสริมวัฒนธรรม (2562, หน้า 75) ที่กล่าวไว้ว่า โขนกลางแปลง เป็นการเล่นโขนบนพื้นดินกลางสนาม ตกแต่งภูมิทัศน์โดยรอบขึ้นเป็นฉาก มีปี่พาทย์ทำเพลงหน้าพาทย์ มีการพากย์และเจรจา การแสดงมุ่งเน้นฉากรบเป็นหลัก เล่นกันกลางแปลง สันนิษฐานว่าแต่เดิมคงเล่นเป็นส่วนประกอบในการพระราชพิธีและน่าจะเป็นรูปแบบการแสดงโขนที่เก่าสุด
เมื่อเราได้ข้อมูลเบื้องต้นแล้วให้นำข้อมูลดังกล่าวมาบูรณาการร่วมกับ หลักการผลิตสื่อส่งเสริมการศึกษา หลักการจัดนิทรรศการ ลักษณะและพฤติกรรมของกลุ่มผู้เรียน รวมถึงงบประมาณ เพื่อนำมาออกแบบหุ่นจำลองที่สอดคล้องกับปัจจัยต่าง ๆ ที่กล่าวมาและประเมินโอกาสความสำเร็จได้ไม่น้อยกว่าร้อยละ 85
ซึ่งหุ่นจำลองโขนกลางแปลงชิ้นนี้ ผลิตขึ้นมาด้วยวัสดุเหลือใช้ในอัตราร้อยละ 85 เพื่อเป็นการลดปริมาณขยะ อนุรักษ์สิ่งแวดล้อม และสามารถประหยัดงบประมาณได้ ด้วยวิธี Upcycle ดำเนินการออกแบบหุ่นจำลองโดยนำศิลปะไทยเป็นแนวทางหลักเนื่องจากเป็นนาฎกรรมไทย เพื่อให้เกิดประสิทธิภาพในการสื่อสารความรู้ที่ดียิ่งขึ้นต่อนักศึกษา
ขั้นตอนการผลิตหุ่นจำลองทศกัณฑ์
เพื่อใช้เป็นตัวยึดโครงสร้าง
โดยรวมของหุ่นจำลองไม่ให้แตกหักง่าย
เพื่อเป็นการขึ้นส่วนกล้ามเนื้อโดยรวมของหุ่นจำลอง
เพื่อให้เป็นโครงสร้างโดยรวมที่แข็งแรงมากยิ่งขึ้น
และนำดินญี่ปุ่นมาปั้นขึ้นรูปรายละเอียดส่วนต่าง ๆ ต่อไป
โดยศึกษารายละเอียดเทียบเคียงการแต่งกายของโขน
โดยต้องให้มีความใกล้เคียงมากที่สุด
ขั้นตอนการผลิตหุ่นจำลองราชรถ
ขั้นตอนการผลิตฉากประกอบสำหรับหุ่นจำลองโขนกลางแปลง
ในส่วนของฉากประกอบจำทำขึ้นจากกระดาษหนังสือพิมพ์เหลือใช้เป็นหลัก โดยนำกระดาษหนังสือพิมพ์ไปแช่น้ำให้นิ่ม ก็จำนำมาปั้นให้บีบน้ำออกให้ได้มากที่สุด ต่อจากนั้นให้มานวดผสมกับการ ก็จะได้ดินกระดาษที่สามารถนำมาปั้นขึ้นรูปได้ นำกิ่งไม้แห้งมาประดับ รอแห้งสนิท แล้วจึงทาสีตามความต้องการ
นักศึกษาสามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ที่นี่
อ้างอิงข้อมูลจาก:
ธนิต อยู่โพธิ์. (2511). โขน (พิมพ์ครั้งที่ 3). พระนคร: กรมศิลปากร.
สำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์. (2555). นิทรรศน์รัตนโกสินทร์ อัญมณี แห่งมหานคร. กรุงเทพมหานคร : อมรินทร์พริ้นติ้ง แอนด์ พับลิชชิ่ง.
ผู้เรียบเรียง: นายกฤษดา เรืองสถาน นักวิชาการโสตทัศนศึกษาชำนาญการ สำนักหอสมุดกลาง มหาวิทยาลัยรามคำแหง
