แมลงปอ

เรื่องของแมลง

          แมลงเป็นสิ่งมีชีวิตจำนวนมากที่สุดของบรรดาสิ่งมีชีวิตทั้งหลายซึ่งอยู่บนโลก นักกีฏวิทยาได้ศึกษาและตั้งชื่อให้แมลงแล้วเกือบล้านชนิด แต่ยังมีแมลงเหลืออีกมากกว่า 2 ใน 3 ที่มนุษย์ยังไม่ได้เริ่มศึกษา ในจำนวนแมลงทั้งหลายแมลงปอนับว่าเป็นแมลงที่มีขนาดใหญ่และสีสันสวยงามชนิดหนึ่ง เป็นแมลงที่มนุษย์คุ้นเคยและอยู่ใกล้ตัว แต่เรากลับรู้จักชีวิตจริงของมันน้อยมาก แม้แต่อายุที่แท้จริงของมันก็ยังไม่สามารถรู้ได้

          ในบรรดาแมลงด้วยกันแมลงปอเป็นสัตว์ที่ดุร้าย และมีธรรมชาติของการเป็นตัวห้ำตลอดชีวิต กินอาหารง่ายไม่เลือกเหยื่อ มันกินแมลงแทบทุกชนิดและทุกตัวที่อ่อนแอกว่า ล้วนตกเป็นเหยื่อได้ทั้งสิ้น แมลงปอบินได้ถึง 100 ก.ม. : ชั่วโมง เมื่อเทียบกับขนาดของลำตัวที่มีความยาวไม่กี่เซนติเมตร และการขยับปีกขึ้น - ลง อย่างรวดเร็ว เฉลี่ยประมาณ 500 กว่าครั้ง : วินาที การเข้าจู่โจมเหยื่อที่เป็นอาหารเป็นไปอย่างรวดเร็วและเงียบเชียบ มันจึงได้รับฉายาว่า " เพชรฆาตปีกสีรุ้ง นักล่าแห่งเวหา "   

อดีตกาลของแมลงปอ 

          แมลงปอเป็นสัตว์ดึกดำบรรพ์ที่เกิดขึ้นมาบนโลกก่อนหน้าไดโนเสาร์ และก่อนยุคของผีเสื้อ ฟอสซิลของแมลงปอที่เก่าแก่ที่ขุดพบนั้น แสดงว่ามันเคยอาศัยอยู่ในยุค Carboniferous หรือประมาณ 300 ล้านปีมาแล้ว บรรพบุรุษของแมลงปอมีประวัติศาสตร์อันยาวนานควบคู่มากับบรรพบุรุษของแมลงสาบ แสดงว่าแมลงทั้งสองชนิดนี้มีความสามารถในการปรับตัวให้เข้ากับสิ่งแวดล้อม และมีวิวัฒนาการจนสามารถดำรงเผ่าพันธุ์สืบต่อมาจนถึงทุกวันนี้ จากซากของฟอสซิลที่ขุดพบทำให้สันนิษฐานว่าแมลงปอเคยอยู่ในทะเลมาก่อน แล้วจึงมีวิวัฒนาการขึ้นมาอาศัยอยู่บนบกและในน้ำจืด แมลงปอในอดีตมีขนาดใหญ่โตมาก ขนาดความยาวของปีกทั้งสองข้างรวมกัน ยาวประมาณ 29 นิ้ว เป็นแมลงที่ใหญ่ที่สุดในบรรดาแมลงของยุคนั้นทั้งหมดที่มนุษย์รู้จัก หลังจากนั้นแมลงปอได้มีวิวัฒนาการของขนาดและรูปร่าง จนกระทั่งตัวเล็กลงมาเรื่อยๆ ปัจจุบันพันธุ์ที่ใหญ่ที่สุดมีขนาดความยาวจากปลายปีกทั้งสองข้างเหลือเพียง 7.5 นิ้ว เท่านั้น ปีกของแมลงปอมีการพัฒนาเรื่อยมาเป็นเวลานับล้านๆปี เพื่อใช้สำหรับกระโดดและบินไปในอากาศ มีความบางเบาและยืดหยุ่นมากขึ้น จนกระทั่งกลายเป็นปีกบางใสที่มีเส้นปีกสานกันอยู่เป็นโครงเช่นในปัจจุบัน

          นักกีฏวิทยาได้ทำการศึกษาและค้นพบว่าบนโลกนี้มีแมลงปออยู่มากกว่า 5,000 ชนิด ( species ) จัดอยู่ประมาณ 500 สกุล ( genus ) ศาสตราจารย์ G. H. Carpenter แห่งมหาวิทยาลัยแมนเชสเตอร์ ประเทศอังกฤษ ได้แบ่งแมลงปอเป็น 2 กลุ่มใหญ่ๆ ( suborder ) เกณฑ์ที่ใช้แบ่งดูจากลักษณะของเส้นปีก ( vein ) รูปร่างของปีก และลักษณะการวางของปีกขณะที่มันเกาะนิ่งอยู่กับที่ ลักษณะโดยทั่วไปของแมลงปอทั้ง 2 กลุ่ม 1 กลุ่มแมลงปอบ้าน ( dragonfly , suborder Anisoptera ) มีลักษณะตัวใหญ่ ส่วนมากมีสีเข้ม หัวโต ตากว้างแต่ไม่โปน ปีกคู่หลังใหญ่กว่าปีกคู่หน้า เวลาเกาะนิ่งอยู่กับที่ปีกทั้ง 4 จะกางออกในแนวราบ แมลงปอกลุ่มนี้แข็งแรงมาก บินได้เร็ว พบเห็นทั่วๆไปแม้แต่ในถิ่นที่ห่างไกลจากแหล่งกำเนิดของมัน 2 กลุ่มแมลงปอเข็ม ( damselfly , suborder Zygoptera ) แมลงปอกลุ่มนี้มีขนาดเล็กกว่ากลุ่มแรก ตาโปน ปีกคู่หลังกับคู่หน้ามีขนาดเท่าๆกัน เวลาเกาะนิ่งอยู่กับที่ปีกจะหุบขนานกับลำตัว อ่อนแอและบินช้า ส่วนใหญ่จะบินอยู่ใกล้ๆกับผิวน้ำ และบินต่ำๆอยู่เหนือพื้นดิน หรือเกาะอยู่ตามพุ่มไม้ใบหญ้า ลักษณะโดยทั่วไปของแมลงปอทั้งสองกลุ่ม คือ มีลำตัวยาวเรียว ( slender - shape ) ปีกสองข้างบางใสมีเส้นปีกที่สานกันถี่ละเอียดเป็นโครงคล้ายร่างแห หัวใหญ่ มีตารวม ( compound eyes ) ทำให้สามารถมองเห็นได้รอบตัว หนวดสั้นเล็กเหมือนเส้นขน ยาวประมาณ 5 - 8 ปล้อง โคนหนวดปล้องแรกจะใหญ่หนาและค่อยๆเรียวไปจนถึงปล้องสุดท้าย ปากเป็นแบบกัดกิน ( chewing type ) ขากรรไกรแข็งแรง ส่วนอกมี 3 ปล้อง  

           แมลงปอเป็นสัตว์ที่ล่าสัตว์อื่นกินเป็นอาหาร ธรรมชาติจึงสร้างให้มันมีคุณสมบัติของการเป็นนักล่า มีตาที่ไวและคม พลังปีกที่แข็งแกร่ง ทำให้มันบินจับเหยื่อได้อย่างว่องไว ลักษณะการบินของแมลงปอมีผู้เปรียบว่าเหมือนกับการบินของเครื่องบินรวมกับเฮลิคอปเตอร์ มันสามารถบินได้เร็วถึง 100 กิโลเมตร : ชั่วโมง หรือเท่ากับ 20,000 - 30,000 ช่วงตัว ในเวลาเพียง 1 นาที เนื่องจากมันมีกล้ามเนื้อช่วยในการบินที่แข็งแรงมาก ที่เรียกว่า " antagonist muscles "  

           แมลงปอได้รับการขนานนามว่า " mosquito hawk " เนื่องจากองค์ประกอบที่สำคัญคือมีตารวม ความแข็งแกร่งของกล้ามเนื้อปีก ความรวดเร็วในการบิน และขาทั้งหกที่สามารถ จับเหยื่อได้อย่างแน่นหนา และมีประสิทธิภาพ มันชอบไล่จับเหยื่อที่มีชีวิตมากกว่าเหยื่อที่ตายแล้ว อาหารของแมลงปอ คือ ยุง ริ้น แมลงวัน ผีเสื้อ ผึ้ง รวมทั้งแมลงปอด้วยกัน จากกฎของธรรมชาติที่จะต้องเป็นทั้งผู้ล่าและผู้ถูกล่าในเวลาเดียวกัน เมื่อมันเป็นแมลงตัวอ่อนศัตรูของแมลงปอคือ ปลา ด้วงดิ่ง แมลงเหนี่ยงและมวนต่างๆ เช่น แมลงป่องน้ำ แมลงดาสวนที่ดุร้าย เพราะมันคอยไล่จับตัวอ่อนของแมลงปอมาดูดน้ำเลี้ยงจนตาย แมลงปอที่โตเต็มวัยอาจกลายเป็นอาหารของนก หรือสัตว์เลื้อยคลานและสัตว์สะเทิ้นน้ำสะเทิ้นบก เช่น จิ้งหรีด จิ้งเหลน ตุ๊กแก อึ่งอ่าง คางคก หรือแมลงมุม แมลงปอเป็นสัตว์ที่ไม่เป็นอันตรายต่อมนุษย์ แต่กลับมีคุณประโยชน์สำหรับการควบคุมทางชีวภาพ และมันสามารถเป็นตัวบ่งชี้ถึง สภาพแวดล้อมทางธรรมชาติได้เป็นอย่างดี เพราะแมลงปอจะหายไปถ้าน้ำเริ่มเน่าและสกปรก

          ปัจจุบันในประเทศไทยมีการค้นพบแมลงปอมากกว่า 295 ชนิด และมีการค้นพบพันธุ์ใหม่เพิ่มขึ้นอยู่เสมอ Dr. Matti ( นักวิทยาศาสตร์และนักกีฏวิทยาชาวฟินแลนด์ ) และ บราเดอร์อำนวย ปิ่นรัตน์ นักกีฏวิทยาผู้เชี่ยวชาญได้ค้นพบแมลงปอเสือชนิดใหม่ (New species) ของโลกเป็นครั้งแรกในเมืองไทย บริเวณเหนือกระแสน้ำเบื้องล่างของน้ำตกสิริภูมิ จังหวัดเชียงใหม่ เมื่อวันที่ 11-12 มิถุนายน 2535 และได้ตั้งชื่อแมลงปอพันธุ์นี้ว่า Anisogomphus pinratani แต่เนื่องจากสถานการณ์ป่าไม้และแหล่งน้ำในเมืองไทยถูกทำลายจนเหลือน้อยลง ทำให้การศึกษาและค้นพบแมลงปอชนิดใหม่เป็นไปด้วยความลำบากมากยิ่งขึ้น เพราะว่าป่าไม้เป็นที่อยู่เพียงแห่งเดียวที่เหมาะสมกับแมลงปอมากที่สุด ถึงแม้ว่าเราจะสามารถปลูกป่าทดแทนได้แต่สภาพแวดล้อมก็ไม่สมบูรณ์เท่ากับในธรรมชาติ.  

บรรณานุกรม

เกรียงไกร สุวรรณภักดิ์. " แมลงปอ เพชรฆาตปีกสีรุ้ง ," สยามอารยะ 33 : 31 - 34 ; พฤษภาคม 2538. " 
แมลงปอ อัศวินแห่งนักล่า , " สารคดี 10,116 : 152 - 164 ; ตุลาคม 2537. 
เหรียญทอง เรืองรอง. ( 2002,November 4 ) แมลงปอ [Online] Available : http://www.school.net.th/library/create-web/10000/science/10000-7050.html 

เว็บไซต์ที่เกี่ยวข้อง 
http://www.dragonflies.org/

ภาพประกอบจาก http://stephenville.tamu.edu/~fmitchel/dragonfly/ 

รวบรวมข้อมูลโดย : ฝ่ายวารสารและเอกสาร